اثر مواد اعتیادآور بر بدن

هر ماده ی اعتیادآور تأثیرات منحصر به فرد خود را بر ناقل های عصبی، مغز، و بدن دارد. در این مقاله به بررسی تأثیرهای بعضی از معروفترین مواد اعتیادآور بر بدن می پردازیم.

الکل

الکل نوعی آرامبخش است که فعالیت سیناپس های نورون های مغز را کند می سازد، و موجب کاهش اضطراب و ایجاد احساس «آرامش» بیشتر می شود. الکل به خصوص، بر نورون های حاوی گیرنده های ناقل عصبی GABA (گاما - آمینو بوتیریک اسید (gamma-aminabutyric acid) و گلوتامات (glutamate) اثر می گذارد. نورون های GABA به ترشخ دوپامین در چرخه ی لذت مربوط اند، و به نظر می رسد که گیرنده های گلوتامات نیز در تشکیل خاطره های جدید مهم باشند.
اگرچه الکل نوعی آرام بخش است، اما بسیاری از اشخاص پس از نوشیدن آن حداقل در ابتدا - احساس می کنند که انرژی بیشتری دارند. دانشمندان هنوز دقیقاً نمی دانند چرا الکل چنین اثر متناقضی دارد. اگرچه نظریه ای در این باره وجود دارد که الکل احتمالاً نورون هایی را کند می سازد که وظیفه ی آنها منع کردن نورون های دیگر است. درست همان گونه که منفی در منفی، مثبت می شود، نتیجه ی عمل الکل نیز می تواند فعالیت مغز را به جای کاهش، افزایش دهد.
مصرف زیاد الکل، در بلند مدت، به مغز، کبد، و دستگاه گوارش آسیب می رساند. مغز اشخاصی که سوء مصرف الکل دارند، عملاً کوچک می شود و به نظر می رسد که این کاهش بیشتر در تعداد نورون های مغز باشد، نه سلول های نوروگلیای کمکی. همان طور که ممکن است حدس زده باشید، افراد الکلی در حافظه، اندیشه ی انتزاعی، حل مسئله، دقت و تمرکز دچار مشکلاتی هستند. اشخاصی که اعتیاد شدیدی به الکل دارند، با ترکِ آن، حداقل بعضی از توانایی های ذهنی و نیز اندازه ی طبیعی مغز خود را بار دیگر به دست می آورند، اما برخی از آسیب های ذهنی ممکن است برای همیشه باقی بمانند.

کافئین

کافئین محرکی است که فعالیت دستگاه عصبی را افزایش داده، موجب احساس سرخوشی و نیرومندی می شود. کافئین همچنین، قلب، کلیه ها، دستگاه گوارش و تنفس را تحریک می کند. کافئین در مغز، ابتدا، روی نورون هایی عمل می کند که گیرنده هایی برای آدنوزین (adenosine) دارند. آدنوزین نوغی ناقل عصبی بازدارنده است که فعالیت مغز را کاهش می دهد. اما کافئین مانع از عملِ آدنوزین می شود. بنابراین، در حضور کافئین فعالیت مغز افزایش می یابد.
در اشخاصی که کافئین مصرف می کنند می تواند تحمل و وابستگی ایجاد شود. همچنین ممکن است در صورت ترک آن به نشانگان ترک (withdrawal symptoms) دچار شوند و از علایمی مانند سردرد، تحریک پذیری، و خستگی رنج ببرند. با آن که این اشخاص از نظر جسمی معتاد شده اند، مهم است که میان اعتیاد به یک ماده ی روانگردان ویرانگر و به شدت اعتیادآور (مانند کراک، هروئین و آمفیتامین ها) که می تواند زندگیتان را به نابودی بکشاند، و اعتیاد به یک ماده ی روانگردان کم خطر که آسانتر کنترل می شود، مانند کافئین، تفاوت قائل شویم.

کوکائین

کوکائین ماده ی محرکی است که به مصرف کننده ی آن انرژی، هشیاری، و نوعی حس رضایت و قدرت می بخشد. در بسیار از موارد این احساس بسیار شدید و فراگیر است. کوکائین به شکل غیر معمولی شخص را به پرحرفی و فعالیت جسمی وامی دارد. کوکائین همچنین سرعت ضربان قلب، فشار خون، و دمای بدن را به شدت افزایش می دهد.
کوکائین در مغز، تراز ناقل های عصبی نوراپی نفرین (norepinephrine)، اپی نفرین (epinephrine)، دوپامین، و سروتونین (serotonin) را در سیناپس ها افزایش می دهد. این عمل با جلوگیری از جذب مجدد آنها، پس از رها شدن برای انتقام پیام به گیرنده هایشان انجام می شود. نوراپی نفرین و اپی نفرین به طور طبیعی تن و روان را برای موقعیت های اضطراری یا فشار آماده می کند. هشیاری را در آنان نسبت به محیط افزایش می دهند، سرعت ضربان قلب را بالا می برند، به ماهیچه ها انرژی می فرستند و بدن را برای افزایش تنفس آماده می کنند. همان طور که می دانیم، دوپامین برای فعال کردن چرخه و احساس لذت، ضروری است. سروتونین در خُلق و خو و خواب به اندازه ی اشتها و تنظیم دمای بدن اهمیت دارد.
کوکائین و مواد محرک دیگری، مانند آمفیتامین ها، احتمالاً اعتیادآورترین داروهای شناخته شده اند. این مواد اثر بسیار شدیدی بر نورون های دوپامین در مغز دارند، و بنابراین با ایجاد نیرویی مقاومت ناپذیر، مصرف کننده را برای به دست آوردن اوج تراز دوپامین، به ادامه ی مصرف وادار می کنند.
مواد اُوِردوز (مصرف بیش از اندازه) کوکائین اندک نیستند. کوکائین می تواند موجب سکته های کشنده، حمله های قلبی، یا افزایش دمای بدن شود. (به ویژه اگر مصرف کننده همزمان با مصرف دارو، فعالیت جسمی شدیدی داشته باشد) همچنین مصرف درازمدت آن سبب بدگمانی (paranoia) و پرخاشگری (hastility) می شود، البته به نظر می رسد هنگامی که معتادی مصرف کوکائین را قطع می کند، این حالت ها نیز برطرف می شوند. بعضی از نتایج دیگر مصرف طولانی مدت کوکائین آسیب دایمی به قلب و نورون هایی است که سروتونین و دوپامین را ترشح می کنند. این واقعیت می تواند موجب نابهنجاری های حرکتی و خلقی غیرقابل برگشتی شود.

هروئین

هروئین نوعی ماده ی مخدر است. مخدرها گروهی از مواد اعتیادآورند که موجب رسیدن به اوج لذت و به دنبال آن ایجاد وضعیت رویایی - و بی تفاوتی می شوند. در حضور مخدرها، شخص درد را احساس می کند، اما چنین دردی کاملاً بی اهمیت به نظر می رسد. هروئین تنفس را کند می سازد و باعث استفراغ و یبوست می شود. هروئین در مغز، عملاً جایگزین ناقل های عصبی معینی می شود، و ترشح بسیاری از هورمون ها و ناقل های عصبی دیگر - با نتایج گوناگون و گسترده را - تحت تأثیر قرار می دهد.
هروئین روی گیرنده ی ناقل های عصبی خانواده ی اندروفین / انکفالین کار می کند. این خانواده از مواد شیمیایی، حرکت، خلق و خوی، و کنش های بدن مانند هضم، دما، و تنفس را کنترل می کنند. همچنین در فعال ساختن چرخه ی لذت اهمیت زیادی دارند. در حالت عادی فقط چند گیرنده ی اندروفین / انکفالین اشغال می شوند، بنابراین هربار فقط تعداد کمی از نورون های چرخه ی لذت تحریک می شوند. اما وقتی هروئین وارد مغز می شود، عملاً، گیرنده های نورون های این چرخه را فریب می دهد و آنها هروئین را به عنوان عضوی از خانواده ی اندروفین / انکفالین می پذیرند. این بدان معنی است که هروئین جایگزین این ناقل های عصبی می شود و گیرنده های آنها را «گروگان» می گیرد. نتیجه آن است که عملاً به طور غیرطبیعی همه ی نورون های دارای گیرنده ی اندروفین / انکفالین همزمان تحریک می شوند.
موارد مرگ ناشی از اُوِردوز (مصرف زیاد) هروئین کم شمار نیستند. مرگ عمدتاً از اثر این ماده بر مراکز تنفسی در مغز نتیجه می شود. به علت آنکه غلظت موادی مانند هروئین که به صورت غیرمجاز تهیه می شوند، ممکن است بسار متغیر باشد، اُوردوزهای اتفاقی نیز متداول اند. علاوه بر آن درجه ی خلوص این مواد نیز متغیر است و در بسیاری از موارد این مواد حاوی اجزای سمی دیگری نیز هستند.
به رغم طبیعت اعتیادآور نیرومند مخدرها، این مواد در پزشکی، به عنوان یکی از مؤثرترین داروها برای کنترل درد، کاربرد گسترده ای دارند.

ماری جوانا

سازمان نظارت بر داروها در ایالات متحده، ماری جوانا را در فهرست مواد مخدر قرار می دهد. هر چند اثرات ماری جوانا بسیار گسترده است، ولی عمدتاً ملایم اند. این ماده عموماً سبب ایجاد آرامش، خواب آلودگی و نیز توهم درباره ی کارهایی می شود که در واقع بعیدند. ماری جوانا ضربان قلب را کمی افزایش می دهد و چنان چه دود شود، به مرور زمان، همانند سیگار به شش ها آسیب می رساند.
پژوهش اخیر نشان داده است که THC [تترا هیدروکانابینول (tetrahydrocannabinol)] که جزء فعال ماری جواناست، سبب افزایش تراز دوپامین در هسته ی اکومبنز (nucleus accumbens)، که بخشی از چرخه ی لذت است، می شود. اگرچه ماری جوانا یکی از کم خطرترین مواد اعتیادآور از نظر آسیب های جسمی است، اما می تواند به نورون های هیپوکامپوس (دم اسب) در مغز، که بخش حیاتی تشکیل حافظه ی جدید است، آسیب برساند. این موضوع که آسیب، همیشگی است یا نه هنوز معلوم نشده است. خطرناکترین جنبه ی استفاده از ماری جوانا تغییراتی است که در حس و ادراک ایجاد می کند، که می توانند سبب گمراهی شده و در توانایی شخص برای نشان دادن واکنشِ مؤثر به محیط اختلال ایجاد کند.

اکستاسی (MDMA)

MDMA (متیلن دی اُکسی متا مفتامین)، معروف به اکستاسی، نوعی ماده محرک است. نخستین بار در سال 1930 در آزمایشگاهی برای کاهش اشتها ساخته شد ولی هرگز آزموده و یا به بازار عرضه نشد. این دارو تا دهه ی 1980 مطرح نبود اما در این زمان به مدت کوتاهی در روان درمانی به کار رفت. پس از این زمان، سازمان نظارت داروی ایالات متحده، آن را به فهرست داروهای قابل سوء مصرف افزود، ولی از آن به بعد متداول شده، به فروش همگانی رسیده است.
اکستاسی سرعت ضربان قلب، فشار خون، دمای بدن، و تراز انرژی را می افزاید. ولی در عین حال اشتها را نیز کاهش می دهد. معروف است که این دارو سبب ایجاد احساسات شدید گرمی و مهربانی و صراحت در مصرف کننده می شود - این تصور نام محاوره ای اکستاسی [به معنی شور و شعف] را به آن داده است. دقیقاً مشخص نشده است که اکستاسی چگونه کار می کند، اما به نظر می رسد که سبب افزایش آزاد شدن دوپامین، نوراپی نفرین، و سروتونین در سیناپس های، مغز می شود. دوپامین به فعال شدن چرخه ی لذت کمک می کند. نوراپی نفرین، محرک افزایش برخی از پاسخ های جسمی است که قبلاً ذکر شد (مانند افزایش سرعت ضربان قلب). سروتونین، نوعی ناقل عصبی است که در پژوهش روی عواطف، خواب، و افسردگی، بسیار مورد بررسی قرار گرفته است و به نظر می رسد که اثرات ویژه ای بر خُلق و خوی آدمی دارد.
تکرار مصرف مقادیر زیاد MDMA / اکستاسی، سبب ایجاد حمله هایی از وحشت، بدگمانی، و توهم می شود. پژوهشگران همچنین در حال بررسی این مسئله اند که اکستاسی سبب ایجاد آسیب های طولانی مدت - یا حتی نابودی - نورون های آزادکننده ی سروتونین می شود. در آن صورت، امکان دارد که معتادان به مصرف این دارو به ناهنجاری های شدید خُلقی که می تواند همیشگی نیز باشد، دچار شوند.

نیکوتین

نیکوتین جزء روانگردان توتون است که قلب و گردشِ خون را تحریک می کند. بعضی سیگاری ها می گویند نیکوتین دقت و تمرکز حواسِ آنان را می افزاید، و در بعضی موارد آنها را آرام می کند و یا اشتهایشان را کاهش می دهد.
نیکوتین، گیرنده های نیکوتینیک استیل کولینرژیک (nicotinic acetylcholinergic) را که در نورون های سراسر مغز یافت می شوند، تحریک می کند. اثر این تحریک به طور کلی افزایش فعالیت مغز، به ویژه در ناحیه هایی است که در حافظه لازم اند. هنگامی که به کمک آزمایش هایی، مانع انجام کار گیرنده های فوق شدند، اشخاص و جانوران، اطلاعات جدید را به سختی به خاطر می آوردند. بنابراین آیا نیکوتین عملاً سبب پیشرفت تشکیل حافظه می شود؟ این مسئله هنوز ثابت نشده است، اما پژوهشگران می کوشند درستی آن را دریابند تا شاید در این صورت بتوانند در بهبود بیماری آلزایمر (Alzheimer's disease) زودهنگام از نیکوتین کمک بگیرند.
نیکوتین به شدت اعتیادآور است، اما به اندازه ی مواد اعتیادآور دیگری مانند الکل و هروئین تغییرات روانی خطرناک ایجاد نمی کند. البته، مصرف درازمدت نیکوتین، قادر است آسیب های جسمی شدیدی به وجود آورد؛ سیگاری ها مستعد آمفیزم (emphysema)، سرطان ریه، بیماری قلبی، و حتی آسیب های پوستی اند. اشخاصی که عادت به جویدن توتون دارند، در معرض خطر سرطان های دهان، لب، و گلو و همین طور بیماری های لثه هستند. علاوه بر این، سیگاری ها ماده ای را مصرف می کنند که هنگام دود کردن آن، مستقیماً بر اشخاص دیگر نیز اثر می گذارد. بررسی ها نشان داده اند که این دود دست دوم از بعضی جهات از آن چه که خود سیگاری تنفس می کند سمی تر است. به نظر می رسد که دودِ دست دوم با بیماری قلب و ریه ی اشخاص غیرسیگاری، ارتباط مستقیمی داشته باشد.
منبع مقاله :
پاپا، سوزان؛ (1385)، شگفتیهای مغز (اعتیاد)، ترجمه ی حمیرا ثقفی، تهران: مؤسسه فرهنگی فاطمی، چاپ اول